Mimo różnych przeciwności polska gospodarka w ostatnich kilku, kilkunastu latach należy do wyróżniających się w całej Europie. Niezłe tempo rozwoju czy niska stopa bezrobocia stawiają nas w europejskiej czołówce. Miejsce to nie jest nam jednak dane na zawsze. Dalszy szybki rozwój gospodarczy będzie z pewnością zależał do wielu różnych czynników. Jednym z nich jest poziom innowacyjności rodzimych przedsiębiorstw, od którego w dużej mierze zależeć będzie wzrost produktywności i konkurencyjności polskiego przemysłu, zdolność do przyciągania zagranicznych inwestycji i dalsze zmniejszanie luki, jaka dzieli nas od najbardziej rozwiniętych gospodarek w Europie i na całym świecie.

Innowacyjność polskiego przemysłu wciąż do szybkiej poprawki

Krajowi przedsiębiorcy coraz chętniej sięgają po innowacyjne rozwiązania i technologie, rosną wydatki na badania i rozwój, a także zacieśnia się współpraca przemysłu z ośrodkami naukowymi. Mimo to wciąż ogólny poziom innowacyjności polskiego przemysłu wypada nie tylko dużo gorzej od najbardziej innowacyjnych gospodarek, ale także sporo poniżej średniej unijnej.

Bardzo dobrze obrazuje to publikowany corocznie Europejski Ranking Innowacyjności, według którego Polska wciąż jest zaliczana do grupy państw o najniższym poziomie innowacyjności (tzw. początkujący innowatorzy). Spośród państw unijnych gorzej pod tym względem wypadają jedynie Rumunia, Bułgaria i Łotwa.

Co gorsza, jeśli utrzymamy obecne tempo poprawy innowacyjności, ciężko liczyć, że te zaległości nadrobimy szybko. W okresie od 2015 r. średni wskaźnik innowacyjności dla Unii Europejskiej wzrósł o 9,9 punktu procentowego, natomiast dla Polski o 11,3 (największy wzrost w tym zakresie zanotowały Cypr, Estonia i Grecja).

Wskaźnik innowacyjności państw UE w 2022 r.

Źródło: Europejski Ranking Innowacyjności

Według danych Eurostatu udział w polskim eksporcie produktów, które zawierają wysoką technologię, jest prawie dwukrotnie niższy niż przeciętna dla całej Unii. Wyrazem ewidentnej słabości jest też m.in. niewielki poziom zatrudnienia w branżach przemysłowych o wysokim i średnim zaawansowaniu technologicznym, a także w usługach opartych na wiedzy.

Mocne strony polskiego przemysłu:

• aplikacje projektowe,
• mobilność pracowników w obszarze nauki i technologii,
• duża liczba pracowników z wyższym wykształceniem,
• duża dostępność sieci szerokopasmowych,
• stosowanie znaków towarowych.

Słabe strony polskiego przemysłu:

• mała liczba absolwenci studiów doktoranckich,
• technologie związane z ochroną środowiska,
• niewielkie wydatki na innowacje,
• mała liczba zgłoszeń patentowych,
• innowatorzy procesów biznesowych.

W ciągu ostatniego roku największą poprawę odnotowano w przypadku innowatorów procesów biznesowych, wzrosła też liczba zatrudnionych w innowacyjnych przedsiębiorstwach i liczba zagranicznych studentów studiów doktoranckich. Pogorszenie nastąpiło natomiast w takich obszarach, jak technologie związane z ochroną środowiska, mobilność między miejscami pracy i wydatki na innowacje związane z pracownikiem.

Klimat dla rozwoju innowacyjności Polski na tle UE

• Polska ma niższy dochód na mieszkańca, ale szybciej rozwijającą się gospodarkę. Produkcja ma większy udział w gospodarce, przy czym zarówno MŚP, jak i duże przedsiębiorstwa mają mniejszy udział w dochodach.
• Liczba nowych przedsiębiorstw, aktywność przedsiębiorcza i napływ netto bezpośrednich inwestycji zagranicznych pozytywnie wpływają na klimat innowacyjności, jednak skala wydatków na badania i rozwój negatywnie.
• Polska ma niższy udział wewnętrznych innowatorów produktowych i wyższy udział przedsiębiorstw niechętnych wdrażaniu innowacji.
• Łatwość rozpoczynania działalności gospodarczej jest powyżej średniej UE, co może być czynnikiem napędzającym rozwój badań i innowacji. Natomiast poniżej średniej UE plasują się szkolenia w zakresie przedsiębiorczości i zamówienia publiczne.
• Poniżej średniej UE plasują się też wskaźniki dotyczące działań związanych ze zmianą klimatu, m.in. wskaźnik wykorzystania ekologicznych materiałów.

Obszary działań innowacyjnych polskich przedsiębiorstw

Według najnowszego opublikowanego przez GUS badania („Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2019–2021”, grudzień 2022) w latach 2019–2021 aktywne innowacyjnie przedsiębiorstwa przemysłowe stanowiły 26,3% wszystkich przedsiębiorstw, które działają w sektorze przemysłowym. W sektorze usług odsetek takich przedsiębiorstw wyniósł 22,2%.

Największy odsetek (74,6%) przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie zanotowano w grupie podmiotów o liczbie pracujących ponad 250 osób. Natomiast wśród jednostek o liczbie pracujących 10–49 osób takich przedsiębiorstw było już tylko 16,1%.

Z kolei udział innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych w tym samym okresie wyniósł 22% (usługowych: 19,7%). Innowacje najczęściej wprowadzały podmioty o liczbie pracujących 250 osób i więcej (68,9% przedsiębiorstw przemysłowych), a w gronie najmniejszych firm odsetek ten wynosił 12,4%.

Udział przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych i przedsiębiorstw, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną (%)

Źródło: GUS

Przedsiębiorstwo aktywne innowacyjnie to takie, które w badanym okresie wprowadziło przynajmniej jedną innowację produktową lub procesów biznesowych albo realizowało w tym okresie przynajmniej jeden projekt innowacyjny, który został przerwany lub zaniechany w trakcie badanego okresu (niezakończony sukcesem) lub nie został do końca tego okresu ukończony (tzn. jest kontynuowany).

Przedsiębiorstwo innowacyjne w zakresie innowacji produktowych i procesów biznesowych to przedsiębiorstwo, które w badanym okresie wprowadziło na rynek przynajmniej jedną innowację produktową lub innowację procesów biznesowych (nowy lub ulepszony produkt bądź nowy lub ulepszony proces biznesowy).

W badanym okresie w sektorze przemysłowym najwięcej innowacyjnych przedsiębiorstw było w działach: Wydobywanie węgla kamiennego i węgla brunatnego (68,8%), Produkcja wyrobów farmaceutycznych (63,6%), Produkcja koksu i produktów rafinacji ropy (55,6%) oraz Produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych (50,8%). Na drugim biegunie znalazły się takie działy, jak: Produkcja odzieży (6,5%), Produkcja wyrobów z drewna, korka, słomy i wikliny (12,3%) oraz Produkcja skór i wyrobów skórzanych (13%).

Biorąc pod uwagę podział terytorialny naszego kraju, największym udziałem innowacyjnych przedsiębiorstw mogą się pochwalić województwa: podkarpackie (26,3%), podlaskie (25%) i małopolskie (24,6%). Najgorzej pod tym względem wypadają województwa: zachodniopomorskie (17,2%), kujawsko-pomorskie (18,6%) i świętokrzyskie (19%).

Nakłady na działalność innowacyjną

W 2021 r., zgodnie z wyżej wspomnianym badaniem GUS-u, nakłady poniesione na działalność innowacyjną w grupie przedsiębiorstw przemysłowych były o 6,6% niższe niż w roku poprzednim. Wyniosły nieco ponad 19 mld zł (w grupie przedsiębiorstw usługowych – 22,3 mld zł). 

Największe wydatki na działalność innowacyjną, co nie powinno dziwić, poniosły największe przedsiębiorstwa. Ich udział w łącznych nakładach na innowacje całego sektora przemysłowego wyniósł 69,9% (w porównaniu z 2020 r. zmniejszył się jednak o 2,3 punktu procentowego).

Nakłady na działalność innowacyjną obejmują wydatki zarówno na innowacje produktowe, jak i innowacje w procesach biznesowych, które zakończyły się sukcesem (wdrożeniem innowacji), są w dalszym ciągu kontynuowane albo zostały przerwane lub zaniechane. Zalicza się do nich 5 grup wydatków, które obejmują nakłady na:

• Prace badawczo-rozwojowe (B+R) związane z opracowywaniem nowych lub ulepszonych produktów i procesów biznesowych, wykonane przez własne zaplecze rozwojowe lub nabyte od innych jednostek.
• Wynagrodzenie pracowników, którzy pracują nad innowacjami niezależnie od rodzaju umowy, łącznie z nakładami poniesionymi na osoby na podstawie umowy cywilnoprawnej, a pozostające w stosunku pracy w jednostce, których zakres obowiązków etatowych nie obejmuje działalności innowacyjnej.
• Materiały oraz usługi obce nabyte w celu realizacji działalności innowacyjnej.
• Inwestycje na środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne w celu realizacji działalności innowacyjnej.
• Pozostałe nakłady poniesione na wprowadzenie nowych lub ulepszonych produktów lub procesów biznesowych (np. projektowanie produktu, definiowanie sposobu świadczenia usług, przygotowanie produkcji/dystrybucji dla realizowania innowacji, szkolenie personelu i rozwój zawodowy, marketing, a także koszty poniesione na zgłoszenie bądź rejestrację i monitorowanie opracowanej przez przedsiębiorstwo własności intelektualnej, związane bezpośrednio z wprowadzeniem innowacji produktowych lub procesów biznesowych).

MOŻE ZAINTERESUJE CIĘ TAKŻE

Inne

Polski przemysł kosmiczny jest coraz ambitniejszy

Polacy planują m.in. wykonanie map złóż surowców na Księżycu i badania mechaniki gruntu w warunkach niskiej grawitacji. Takie koncepcje to efekty rocznych konsultacji branżowych, które odbywały się pod przewodnictwem Polskiej Agencji Kosmicznej. Eksperci oceniają, że polski przemysł kosmiczny ugruntował już swoją pozycję na rynku europejskim i światowym. Ich zdaniem priorytetem powinna być dla nas dobra współpraca z Europejską Agencją Kosmiczną i NASA. Ważne jest jednak również rządowe wsparcie dla sektora.

Rynek

Polskie firmy są coraz mocniejsze w eksporcie

Eksporterzy z Polski nie boją się wchodzić na nowe, egzotyczne rynki ani uruchamiać produkcji poza krajem. Co ciekawe, już prawie 40% eksportu realizują poza UE, w niemal całej Ameryce Łacińskiej, Afryce i krajach Azji – wynika z ostatniego badania „Allianz Trade Global Survey 2023”. – Polskie firmy wypadają w tym globalnym zestawieniu zaskakująco dobrze. Polscy eksporterzy mocno się rozwinęli w ostatnich latach – mówi prezes Allianz Trade Tomasz Starus.

Jeśli wziąć pod uwagę rodzaj prowadzonej działalności w 2021 r., największe wydatki na działalność innowacyjną spośród przedsiębiorstw z sekcji Przetwórstwo przemysłowe poniosły podmioty należące do działów 24–28 (29,3% nakładów wszystkich podmiotów) – tj. z takich działów, jak Produkcja metali, Produkcja wyrobów z metali, Produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych i optycznych, Produkcja urządzeń elektrycznych oraz Produkcja maszyn i urządzeń.

W strukturze nakładów poniesionych na działalność innowacyjną przez przedsiębiorstwa przemysłowe największy udział stanowiły środki przeznaczone na działalność badawczą i rozwojową (50,9%). Podobnie jak rok wcześniej znaczny udział miały również na inwestycje w środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne w celu realizowania działalności innowacyjnej (36%).

Sruktura nakładów przedsiębiorstw przemysłowych na działalność innowacyjną w Polsce w 2021 r. (%)

Źródło: GUS

Wysokość nakładów na działalność innowacyjną jest zróżnicowana w skali kraju. Najwyższe nakłady na innowacje odnotowano w tradycyjnie najbogatszych regionach, tj. w województwach: mazowieckim, małopolskim, śląskim, wielkopolskim i dolnośląskim. Natomiast najmniej środków na innowacje przeznaczyły podmioty przemysłowe z województw: świętokrzyskiego, opolskiego i podlaskiego. Głównym źródłem finansowania nakładów na działalność innowacyjną w 2021 r. były środki własne, które w przedsiębiorstwach przemysłowych stanowiły 76,3% wszystkich nakładów, które poniesiono na ten cel.

Patenty i prawa własności

Wymiernym wyznacznikiem innowacyjności przedsiębiorstw i całej gospodarki jest liczba uzyskanych patentów. Świadczą one nie tylko o poniesionych nakładach na badania i rozwój, ale także o skuteczności podejmowanych działań w kierunku innowacyjności. Polska na tym polu jest co najwyżej europejskim średniakiem z dużą dysproporcją w porównaniu z państwami najlepszymi pod tym względem.

W 2022 r. do Europejskiego Urzędu Patentowego (EPO) z Polski trafiło 615 zgłoszeń patentowych. Był to wprawdzie najlepszy wynik w historii (rok wcześniej było to 522 zgłoszeń patentowych), ale pozwolił naszemu krajowi zająć dopiero 25. pozycję na liście państw z największą liczbą tego typu aplikacji.

Polska wyraźnie odstaje nie tylko od liderów tego rankingu (przedsiębiorstwa ze Stanów Zjednoczonych zgłosiły łącznie ponad 48 tys. wniosków patentowych, a z Niemiec – niecałe 25 tys.). Dość wyraźnie przegrywamy pod tym względem także z takimi państwami, jak Dania, Belgia czy Austria, których firmy złożyły ponad 2 tys. wniosków o nadanie patentu.

Najwięcej polskich wniosków o przyznanie patentu do EPO trafiło z takich branż, jak technologie medyczne (8,9%), branża farmaceutyczna (6,5%), branża transportowa (6,3%), biotechnologie (6%) i przemysł maszynowy (4,9%).

Wracając na nasze krajowe podwórko, w latach 2019–2021 prawie dwa razy więcej przedsiębiorstw usługowych niż przemysłowych zakupiło bądź uzyskało patenty, licencje lub inne prawa własności intelektualnej. Zależność ta potwierdza się zwłaszcza w przypadku zakupu praw własności od przedsiębiorstw z sektora prywatnego, publicznego lub od osób fizycznych.

Bariery innowacyjności

Choć dużo mówi się o potrzebie zwiększania nakładów na innowacyjność, wciąż istnieją przedsiębiorstwa, które z różnych względów są niechętne inwestowaniu w nowatorskie rozwiązania. Może to wynikać m.in. z braku odpowiednich środków własnych na inwestycje przy jednoczesnym ograniczonym dostępie do finansowania zewnętrznego, a nawet z obawy przed korzystaniem np. z kredytu.

Firmy – zwłaszcza w obecnych czasach (pandemia, wojna na Ukrainie, duża presja inflacyjna) – nierzadko obawiają się także podejmować bardziej radykalne kroki, woląc poczekać na spokojniejsze czasy. Często firmy tłumaczą się też brakiem odpowiednio wykwalifikowanej kadry pracowników (w tym ze szczebla kierowniczego), którzy mogliby być motorem napędowym wdrażania innowacyjnych rozwiązań.

Problemem, nie tylko polskiej gospodarki, jest także słabe dopasowanie prowadzonych prac badawczo-rozwojowych do rzeczywistych potrzeb przedsiębiorstw i oczekiwań rynkowych. Może to wynikać m.in. ze słabego rozeznania rynku przez instytucje badawcze czy też podejmowania przez nie jedynie prac badawczych na podstawowym poziomie, a unikania bardziej zaawansowanych wdrożeń wspólnie z przedsiębiorstwami. Zauważalne są także pewne ograniczenia (sprzętowe i kadrowe), które sprawiają, że uczelnie czy ośrodki badawcze nie są w stanie sprostać bardziej skomplikowanym zadaniom.

Nie da się też pominąć stosunkowo niskich nakładów, zwłaszcza ze strony przedsiębiorstw, w obszarze B+R czy też szerzej – w obszarze działań zmierzających do zwiększenia innowacyjności przedsiębiorstw. Przez ostatnie lata poziom wydatków na B+R w naszym kraju, w odniesieniu do PKB, był ok. 2-krotnie niższy niż średnia unijna, nie mówiąc o najbardziej innowacyjnych krajach.

Nie bez znaczenia w kontekście działań proinnowacyjnych są też problemy z dostępnością środków unijnych (kwestia Krajowego Planu Odbudowy). Dlatego tak istotne są dobre relacje z Brukselą – zwłaszcza, że co jakiś czas pojawiają się głosy, że bez odpowiednich zmian w naszym kraju związanych m.in. z prawodawstwem mogą pojawić się również utrudnienia z dostępnością do np. funduszy strukturalnych.

Wspomnianych wyżej barier nie da się pokonać z dnia na dzień, co nie oznacza, że od razu należy się poddać. Tylko bowiem innowacyjne przedsiębiorstwa są dziś w stanie skutecznie konkurować na europejskich i światowych rynkach. W szczególności w obliczu zachodzących zmian, transformacji cyfrowej i energetycznej przedsiębiorstwa mogą nie tylko zwiększyć swoją efektywność czy ograniczyć koszty działalności, ale także stać się ważnym graczem w światowych łańcuchach produkcyjnych.

Żeby tak się stało, niezbędne są, po pierwsze, większe nakłady na działalność innowacyjną. Po drugie, konsekwencja w dążeniu do obranego celu, jakim jest innowacyjna gospodarka. I po trzecie, wspólne i skoordynowane działanie wszystkich podmiotów zaangażowanych we wdrażanie innowacyjnych rozwiązań.

Czy polskie przedsiębiorstwa można określić jako innowacyjne?

Co roku obserwujemy w naszej działalności wiele symptomów rosnącej innowacyjności polskich przedsiębiorstw. Powstają nowe inicjatywy dofinansowań na innowacyjność i jest to bardzo dobry kierunek. Jeśli jednak sięgniemy po twarde dane, takie jak przykładowo liczba patentów przyznanych na arenie UE, to widać, że mamy jeszcze bardzo dużo do zrobienia. W Polsce nadal potrzebujemy wyższego kapitału przeznaczanego na innowacje, które powinny pochodzić z działalności operacyjnej firm. Nakłady inwestycyjne będą wzrastać wraz ze wzrostem sprzedaży i eksportu polskich producentów. Już mamy wiele polskich firm skupionych na eksporcie i wierzę, że w kolejnych latach kolejni producenci zaczną skalować swój biznes w poszukiwaniu kapitału poza rodzimym rynkiem. W końcu innowacyjność mamy we krwi, bo Polak od dawna musiał zrobić coś z niczego.