Problem trudnej współpracy dotyczy także Ukrainy, mimo iż Polska stara się promować interesy Kijowa na forum Unii. Na wielkość wymiany z Rosją, Białorusią i Ukrainą negatywny wpływ wywierają problemy gospodarcze tych krajów, a także skutki sankcji nałożonych przez UE i USA na Rosję za destabilizowanie sytuacji na wschodzie Ukrainy. Na tym tle handel z republikami bałtyckimi, należącymi do Unii i strefy euro, wydaje się oazą normalności, tyle że są to państwa o relatywnie małej chłonności rynku, co utrudnia lokowanie tam dużego eksportu z Polski.

Rok 2013 był dla polskich eksporterów do Rosji oraz na Białoruś i Ukrainę okresem zwiększonych dostaw, które wyniosły łącznie 14,3 mld euro (w tym do Rosji 8,1 mld euro), tj. o ponad 6% więcej niż w 2012 r. Ponieważ jednocześnie nastąpił wyraźny spadek importu (o 12,7%), znaczącej poprawie uległo saldo wymiany z tą grupą państw, które w przypadku Rosji co prawda nadal pozostało mocno ujemne (efekt importu dużych ilości gazu i ropy), ale deficyt zmniejszył się z 13,9 mld euro w 2012 r. do 10,9 mld euro w 2013 r. W ciągu pierwszych pięciu miesięcy 2014 r. te pozytywne tendencje odwróciły się – eksport do Rosji oraz na Białoruś i Ukrainę zmalał w porównaniu z rokiem 2013 z 5,5 do 5,1 mld euro, z perspektywą dalszego spadku w drugiej połowie roku. W tej sytuacji, przy utrzymaniu importu na zbliżonym poziomie z okresu styczeń-maj 2013 r., nierównowaga w handlu z Rosją powiększyła się o 3,5%, natomiast w przypadku Białorusi i Ukrainy saldo wymiany pozostało dodatnie, z tym że wielkość nadwyżki wyraźnie się zmniejszyła. Stało się tak głównie za sprawą spadku zapotrzebowania tych krajów na import (w tym z Polski) wskutek wyraźnego spowolnienia wzrostu gospodarki rosyjskiej, recesji na Białorusi, a zwłaszcza głębokiego kryzysu na Ukrainie.

Nieco inaczej wygląda sytuacja w handlu artykułami rolno-spożywczymi, których dostawy na Wschód w okresie styczeń-maj 2014 r. wzrosły w porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego z 7,9 mld euro do 8,6 mld euro (o 8,5%) i stało się tak pomimo wprowadzonego na początku 2014 r. przez Rosję, a następnie Białoruś i Ukrainę embarga na import z Polski mięsa wieprzowego, obowiązującego – z bardzo krótką przerwą w przypadku Ukrainy – do chwili obecnej. W drugiej połowie 2014 r. – w efekcie amerykańskich i europejskich sankcji nałożonych na Rosję, a w szczególności w następstwie wprowadzonego w odwecie przez Rosję embarga na import z Polski oraz innych krajów UE (a także USA, Australii, Kanady i Norwegii)– wielkość polskiego eksportu kierowanego na rynek rosyjski wyraźnie spadnie. Zapewne zmniejszy się też w pewnym stopniu import z tego kierunku, ale nie tak bardzo, jak eksport, bowiem – niezależnie od wielkości wywozu – musimy kupować na Wschodzie określoną ilość ropy i gazu. Wszystko to razem doprowadzi do pogłębienia się nierównowagi w wymianie z Rosją, co ma swoje negatywne konsekwencje dla bilansu płatniczego kraju oraz oznacza również, że w pewnym sensie Polska sponsoruje utrzymywanie miejsc pracy w Rosji.

Największą część polskiego eksportu do Rosji oraz na Białoruś i Ukrainę dotychczas stanowiły wyroby przemysłu elektromaszynowego (29-41%), niekoniecznie o najwyższym stopniu zaawansowania technologicznego (co akurat w tym przypadku jest zaletą), takie jak różnego rodzaju przemysłowe urządzenia mechaniczne i elektryczne, samochody osobowe, ciężarowe, dostawcze i autobusy oraz narzędzia. Polska sprzedawała także do tych krajów spore ilości wyrobów chemicznych (tworzywa sztuczne i wyroby z nich, farmaceutyki, paliwa i oleje mineralne oraz produkty destylacji, farby, lakiery, barwniki i garbniki), jak również wyrobów metalurgicznych. Artykuły rolno-spożywcze – towar bardzo upolityczniony za sprawą perturbacji w handlu mięsem, a obecnie także owocami i warzywami, rybami, drobiem, mlekiem i nabiałem – stanowiły ok. 12-20% wolumenu polskiego eksportu do wpomnanych krajów. Spadkowi wielkości eksportu na Wschód towarzyszyć mogą zmiany w strukturze asortymentowej wywozu, w zależności od tego czy Rosja zdecyduje się nałożyć embargo także na import innych niż żywność artykułów, w tym zwłaszcza maszyn i urządzeń oraz produktów przemysłu chemicznego.

Część wytwarzanej w kraju produkcji, która ostatecznie trafia na Wschód, jest kupowana w Polsce przez odwiedzających nasz kraj Rosjan, Białorusinów i Ukraińców. W tym przypadku największym zainteresowaniem cieszy się sprzęt RTV i AGD, części i akcesoria samochodowe, artykuły chemii gospodarczej, materiały budowlane, odzież, obuwie i artykuły żywnościowe. W 2013 r. przybysze ze Wschodu wydali w Polsce łącznie 8,2 mld zł, o 23% więcej niż w 2012 r. i przeszło dwa razy więcej niż w 2010 r. (3,8 mld zł). O dużym znaczeniu tego rodzaju sprzedaży świadczy fakt, że gdyby wydatki poniesione w Polsce przez Białorusinów dodać do wartości polskiego eksportu na Białoruś to w 2013 r. był on wyższy o 2,4 mld zł, czyli 31,2%. Z kolei, po uwzględnieniu zakupów Ukraińców w Polsce, polski eksport do tego kraju byłby wyższy o 24,4%, a jedynie w przypadku Rosji przyrost eksportu byłby niewielki (2,6%), z uwagi na skalę polskiego wywozu do tego państwa. Najwięcej na zakupach Rosjan, Białorusinów i Ukraińców korzystają gospodarki województw przygranicznych, zwłaszcza województwo lubelskie. Wydatki cudzoziemców ze Wschodu stanowiły w 2013 r. równowartość 42% wielkości eksportu zrealizowanego przez dostawców działających na terenie tego województwa do Rosji i na Białoruś oraz Ukrainę. W przypadku województwa podlaskiego analogiczny wskaźnik wynosił 22%, a podkarpackiego i warmińsko-mazurskiego odpowiednio 13% i 5%. Znaczenie tej formy handlu będzie rosło wraz ze spadkiem wielkości polskiego eksportu kierowanego na Wschód.

Karawana mrówek, czyli handel przygraniczny
Wiele miejscowości położonych w pobliżu granicy żyje z drobnego, często nierejestrowanego, handlu opierającego się na pracy „mrówek” przenoszących przez granicę towary, które opłaca się kupić lub sprzedać w kraju sąsiednim. Instrumentem stymulującym rozwój handlu przygranicznego są umowy o małym ruchu granicznym z Rosją (weszła w życie w lipcu 2012 r.) oraz Ukrainą (funkcjonuje od lipca 2009 r.), umożliwiające poruszanie się bez posiadania wiz i dewiz Ukraińców oraz Rosjan zamieszkałych w pobliżu granicy z Polską na obszarze Polski w ściśle określonym pasie przygranicznym. W czerwcu 2010 r. analogiczna umowa została wynegocjowana z Białorusią, ale dotychczas nie weszła ona w życie ze względu na niedopełnienie wszystkich wymogów formalnych przez Białoruś, co jest działaniem celowym i wskazuje, że reżim Łukaszenki faktycznie nie jest zainteresowany uruchomieniem małego ruchu granicznego z Polską.

Handel przygraniczny na obszarze Polski Wschodniej systematycznie rośnie, na co wskazuje zwiększająca się z roku na rok liczba zarejestrowanych na przejściach granicznych z Ukrainą i Białorusią dokumentów TaxFree (dzięki którym cudzoziemcy mogą odzyskać podatek VAT zapłacony w Polsce przy zakupie wywożonych towarów). W 2012 r. wartość objętych tymi dokumentami towarów wynosiła 1,6 mld zł, natomiast w 2013 r. przekroczyła już 2 mld zł.